«Նա է հաղթում, ով կարողանում է ճեղքել պատնեշը»

«Իրատեսի» հյուրն է բանաստեղծ, ՀՀ պետական մրցանակի դափնեկիր, բանասիրության դոկտոր, պրոֆեսոր ԱՐՏԵՄ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԸ:
Նա այս տարի հոբելյար է: Շնորհավորում ենք և մաղթում բեղուն ստեղծագործական կյանք:

«ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՆՊԱՏՐԱՍՏԻՑ ԲԱՆ ՉԷ, ԲԱՅՑ, ԻՀԱՐԿԵ, ԼԻՆՈՒՄ ԵՆ
ՀԱՆՃԱՐԻ ՀԱՆԿԱՐԾԱԿԻ ԾՆՆԴՅԱՆ ԴԵՊՔԵՐ»

-Պարոն Հարությունյան, տարին հոբելյանական է Ձեզ համար: Այս հոբելյանից հատկապես ի՞նչ եք հիշելու կյանքի հետագա տարիներին:
-Հիշելու եմ, որ անցած ուղին դաժան էր, դժվար, բայց բերեց-հասցրեց հոբելյանական տարվա: Մարդու կյանքի մանրամասները մեծ մասամբ գիտի ինքը միայն՝ մարդը: Մանավանդ՝ ստեղծագործ մարդու դեպքում: Ես հիշում եմ՝ ինչ դիմադրողական ուժեր կային մեր դեմ. գրական անճաշակություն, տոտալիտար երկրի գրչակներ, գրականություն, որը ստիպում-փաթաթում էին ընթերցողի վզին, որովհետև վիթխարի պետությունն էր այդ գրականության թիկունքին: Մարդու կաղապարման մեծ պրոցես էր ընթանում, որը հետո քանդվեց, կաղապարը փշրվեց: Գրականությունը ազատություն է ուզում: Պիտի լինի խոսքի ազատություն: Եվ ըստ այդմ էլ գրողը կողմնորոշվում է: Հոբելյանական ժամանակներում մենք ընկալում-տեսնում ենք միլիոն բան, բայց նա է հաղթում, ով կարողանում է ճեղքել պատնեշը` աբսուրդի, թշնամանքի, գրական անորակ ճաշակների պատնեշը: Այս ամենը մեծ թակարդներ են, որոնք սպասում են, հետևում են մարդուն: Ստեղծագործ մարդուն՝ առավել ևս: Այս տարի լույս տեսավ իմ «Հատընտիրը», որում, կարծում եմ, տպագրվել են լավագույն գործերս: Կազմել է Ալեքսանդր Թոփչյանը՝ մեր լավագույն մտավորականներից մեկը: Վերջին շրջանում նա վիպասան դարձավ, գրեց «Բանկ Օտտոման», «Եվ անգամ մահից հետո» վեպերը: Երկրորդը նվիրված է Ռուբեն Սևակին: Հրաշալի վեպեր են: Ես խորհուրդ տվեցի նրան «Բանկ Օտտոմանը» մեծ ծավալի չգրել, և այն իսկապես հաջողված գործ է:
-Մեծածավալ «Եվ անգամ մահից հետո» վեպը նույնպես հաջողված է, ու չնայած իր ստվարությանը՝ ամենևին չի հոգնեցնում կարդացողին, որովհետև շատ հագեցած և ուշագրավ է իր ասելիքով, հափշտակությամբ ես այն կարդում:
-Այո՛, երկուսն էլ վարպետորեն գրված ստեղծագործություններ են: Եվ զարմանալիորեն անցյալ տարի չնշվեց Ալեքսանդր Թոփչյանի հոբելյանը, արգելքներ եղան: Ապշում եմ ուղղակի: Նա հայ պոետների մի ամբողջ սերունդ ոտքի հանեց. Սլավիկ Չիլոյան, Հովհաննես Գրիգորյան, Դավիթ Հովհաննես, Հենրիկ Էդոյան, Արմեն Մարտիրոսյան, որոշ չափով նաև՝ Էդվարդ Միլիտոնյան, որի ուսերին հիմա ընկել է գրողների միության ծանր «շտանգան»: Ալիկի ջանքերը, իսկապես, մեզ վիթխարի օգնություն բերեցին: Այն, որ ժամանակակից հայ պոեզիան ուժեղ է՝ ի տարբերություն, օրինակ, վրացականի, նրա ջանքերի շնորհիվ է: Նախկին սովետի սահմաններում մեզ հետ պոեզիայի հարցում կարող են մրցել լիտվացիները որոշ չափով, մյուսները հետ են մեզնից: Գրականությունը հանպատրաստից բան չէ: Իհարկե, լինում են հանճարի հանկարծակի ծննդյան դեպքեր, ինչպես, օրինակ, Արթյուր Ռեմբոյի դեպքում, որը տասնինը տարեկանում կանգ առավ, բայց մինչ այդ հասցրեց տալ երկու կարևոր գործ՝ «Տարվա մեկ եղանակ դժոխքում» և ավելի կարևոր մյուս գործը՝ «Պայծառացումները» («Les Illuminations»), որոնք, բառիս բուն իմաստով, դարձան ֆրանսիական պոեզիայի նոր լեզուն: Եվ այսքանը նա հասցրեց անել մինչև տասնինը տարեկանը: Հետո այլևս չգրեց, դարձավ առևտրական, գնաց-կորավ Աֆրիկայում:
-Գուցե գրականության մեջ իր առաքելությունն արդեն սպառե՞լ էր:
-Երևի: Հետո գրական միջավայրն էր կորցրել: Բոդլերը մեռավ, Վեռլենին կորցրեց: Վեռլենը նրանից երկար ապրեց և անգամ տպագրեց մինչ այդ անտիպ «Պայծառացումները», որը Բրյուսելի ինչ-որ պահեստում թրջվեց անձրևից: Այդպես լինում է պոետների կյանքում: Ռեմբոն ֆրանսիական պոեզիա բերեց արձակ բանաստեղծությունը: Գրում էր ուժեղ հանգով, բայց հետո հանգից հրաժարվեց: Տվեց նաև ֆրանսիական հասարակության, ֆրանսիական թոհուբոհի թեման: Նա ընդհանրապես հանճարեղ տեսիլքների պոետ է: Ռեմբոն հայերեն թարգմանվեց բավական ուշացումով:
-Այո՛, մութ ու անհաց տարիներին թարգմանվեց և հրատարակվեց «Ապոլոն» հրատարակչության ջանքերով:
-Այո՛, էն խավար թվերին տղաներն արեցին այդ գործը: Ընդհանրապես պոեզիան վիթխարի աշխատանք է: Բայց ինչքան էլ աշխատես, պիտի ստեղծես այնպես, որ ընթերցողը կարդալիս մտածի, թե դու հենց այդ պահին իրեն հանձնեցիր գիրդ: Չպիտի երևան տքնությունդ, ջանքդ: Այսինքն՝ պիտի պոեզիան արագ մտնի արյան մեջ: Դոստոևսկին ասում էր, թե գրականությունը երկսայրի փայտ է, որի մի կողմում հեղինակն է, մյուսում՝ ընթերցողը: Ես նրա հետ համաձայն եմ:

«ՈՐՈՇ ՄԻՆԻՍՏՐՆԵՐ ԽՈՒԺԱՆԱԿԱՆ ԱՎՏԱՐԻՏԵՏՆԵՐ ԷԻՆ»

-Ցեղասպանության թեման մշտապես շեշտադրող հեղինակի համար ի՞նչ ազդակներ բերեց Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի մթնոլորտը:
-Շատ լավ հարց է: Մշտապես անդրադառնում եմ այդ թեմային: Երբ հետ եմ նայում, տեսնում եմ, որ երկու կարևոր թեմայի վրա եմ ամրագրվել իմ պոեզիայում: Մեկը սովետի երկաթե վարագույրի ընկնելու, Հայաստանի անկախացման թեման է: Գրոտեսկային մի վիթխարի շուրջպար սկսվեց այդ ժամանակ՝ մթություն, ճառեր, երկրի ոչ հմուտ ղեկավար, մեր խեղճ դեպուտատների հառաչանքը...
-Խեղճը՝ չակերտներո՞ւմ:
-Այո՛: Բայց և՝ առանց չակերտների: Մտահորիզոն չունեցող մարդիկ. որոշ մինիստրներ խուժանական ավտարիտետներ էին: Դրանք, վիթխարի գումարներ վճարելով, ներս ընկան՝ որպես տարբեր մինիստրությունների մինիստրներ: Եվ պատահական չէր, որ որոշ շքամուտքերում դիակներ էին հայտնվում, ինչ-որ մեծ վարչության պետ իր մեքենայով օդ էր թռչում: Դա խոսում էր այն մասին, որ երկիրը դեռ պատրաստ չէր այդպիսի ծանրության: Այդ տասնամյակը ես տվեցի իմ պոեզիայում՝ «Հուդայի արձակուրդը», «Նամակ Նոյին» ժողովածուներում: Այդ տասնամյակը նաև համընկավ իմ ակտիվ ճամփորդությունների ժամանակաշրջանի հետ: Ճամփորդություններ՝ դեպի սփյուռք, դեպի Ամերիկա, դեպի Ֆրանսիա, դեպի Անգլիա: Ելույթներ, դասախոսություններ տարբեր երկրներում՝ ոչ միայն հայ, այլև օտարալեզու լսարանի համար: Երկրորդ թեման Ցեղասպանությունն է: Բայց ես յուրովի եմ տվել այն: Եվ ես ծանոթ էի նաև այլ ցեղասպանությունների գրական արտացոլմանը: Սովորեցի նաև: Շատ մեծ դեր է խաղում գրողի զարգացումը: Խղճուկ պատրանքներով գրականություն մտնելով, ոչինչ չիմանալով՝ նույնքան խղճուկ գրականություն ես ստեղծում: Ցեղասպանության զարհուրելի հանցանքը, դրա հանդեպ աշխարհի անտարբերությունը, այո՛, եղան երկրորդ կարևոր թեման իմ պոեզիայում: Բայց ես գտա այդ մասին ներսից պատմելու հնարավորությունը: Հարյուրամյակից մոտ տասը տարի առաջ ես արդեն այդ թեմայի մեջ էի: Դավիթ Հովհաննեսն իմ երեկոյի ժամանակ ասաց, թե շատ եմ գրում այդ թեմայի մասին՝ մոռանալով, որ դա վերջ չունեցող թեմա է: Շատ եմ գրում, լա՛վ եմ անում: Որովհետև ինձ մոտ ստացվում է, որովհետև ես ներսից եմ տալիս: Մեծ պոեմ եմ գրել՝ նվիրված Արամ Մանուկյանին: Նոր գրքիս մեջ կլինի: Մինչև հիմա մի կարգին գործ գրված չէ նրա մասին: Դժվար էր գրել այդ պոեմը: Բավական դժվար էր: Շերտերի բաժանեցի: Ինձ թվում է՝ պոեմը ստացվեց:

«ԿԱՆ ԳՐՈՂՆԵՐ, ՈՎՔԵՐ ԳՐՈՒՄ ԵՆ, ՀԵՏՈ ԴԱՓՆԻՆԵՐԻ ՎՐԱ ՄԵԿՆՎՈՒՄ՝ ՈՐՊԵՍ ԱՆԴԱՄԱԼՈՒՅԾ»

-Ձեր նոր գրքերը` «Արցախում կռվող ջոկատի գրառումներ» և «Հայոց հողի ծածկագիր տեսիլները» բանաստեղծությունների ժողովածուները, ե՞րբ կդրվեն ընթերցողի սեղանին:
-Ձգտում եմ մինչև տարեվերջ հասցնել: Բայց գրողն անընդհատ պետք է հետ գնա, նայի նորի՜ց-նորի՜ց: Աշխատում եմ, շտկումներ եմ անում, նոր գործեր են ծնվում: Գրողը չի կարող կանգ առնել: Կան գրողներ, ովքեր գրում են, հետո դափնիների վրա մեկնվում՝ որպես անդամալույծ: Գրական կյանքն անվերջ մղում է աշխատելու: Իհարկե, լուրջ գրականության ստեղծումը ահավոր դժվար պրոցես է: Ահավո՛ր: Ոչ թե պիտի կեցվածք ընդունես ու հայտարարես, թե գրում ես լուրջ գրականություն, այլ արդեն քո մարմինը, բառիս բուն իմաստով՝ բիոլոգիական մարմինդ, ուղեղդ պետք է ունենան այդ ուժը: Չդադարելու ուժը:
-«Փշրված մենախոսություն» բանաստեղծության մեջ գրում եք.
«Զանգեցի քաղաքագետներին
և փորձեցի համոզել
որ օրենքը վերծանեն, հասցնեն
իր նախնական ձևին՝
բարությանը»:
Եթե օրենքի նախնական ձևը բարությունն է, ինչո՞ւ է աշխարհում այսքան չարիք գործվում օրենքի անունով:
-Լավ դիտարկում է, սրամիտ: Նախնական ձևը օրենքի, այո՛, հույներից սկսած, եղել է ի նպաստ մարդու: Բայց ամբողջ խնդիրն այն է, որ մարդը, ինչպես պարզվեց, ահավոր հետնախորշեր ունի նաև: Հոգեխորշեր՝ վատ իմաստով: Այդ պատճառով էլ ոչ մի կերպ չի հաջողվում կյանքից ջնջել-հանել պրոկուրատուրա, բանտային վիթխարի սիստեմ, բանակ, ներքին զորքեր, ագենտուրա, ամեն տեսակի ականջմտուկներ հասկացությունները: Երբեմն դրանք գտնում են լուրջ հանցագործների, իհարկե, կանխում այդ հանցագործությունները: Բայց մարդկությունն առայժմ չի կարողանում բարության հիմքը տեսնել օրենքի մեջ:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ